گروهى که به شکل حرفه اى به موسیقى جاز بپردازند در ایران وجود ندارد. آلبوم هاى جاز همیشه از آن طرف مرز رسیده اند و هیچ ایرانى اى حداقل در ۲۰ سال گذشته شاهد اجراى زنده این سبک در ایران نبوده است البته گروه هایى بوده اند که به صورت پراکنده آثارى را کاور یا خلق کرده اند که خلق آثار عمدتاً ناشى از تلفیق موسیقى هاى دیگر با موسیقى جاز است. نمونه اش کنسرتى بود که چند ماه قبل به سرپرستى پیتر سلیمانى پور در یک آموزشگاه برگزار شد. این سبک یکى از سبک هاى ناشناخته در ایران است و مخاطبان حرفه اى آن بسیار کم هستند.
بنابراین راه براى آموزش این موسیقى راه بسیار باریکى است که عده کمى از آن عبور مى کنند. هرچند در دهه ۵۰ این سبک تا حدودى از طرف چند گروه در ایران رشد پیدا کرده بود و رادیو و تلویزیون هم آثار موسیقیدانان شناخته شده را پخش مى کردند. اما در دو دهه گذشته تنها ورود آثار جاز غربى و خارجى از آن سوى مرز باعث شده ارتباط مخاطب ایرانى با این موسیقى حفظ شود درحالى که در فضاى رسمى موسیقى هیچ نشانى از آن دیده نمى شود.
نه در صدا و سیما اثرى از آن مى شنویم و نه در فضاى با مجوز موسیقى شاهد فروش آلبومى از این دست هستیم. اما کیوان میرهادى در پیشگفتار کتاب جاز، پیدایش و سبک شناسى نوشته نیوشا بقراطى آورده:
«براى پیشرفت بعدى موسیقى جاز در ایران نیاز مبرمى به آموزش وجود دارد یعنى یک سیستم آموزشى ملهم از تدریس هارمونى، تاریخ، ریتم، سازشناسى، نقد و ترکیب بدنه بداهه نوازى جاز و تلاش براى ایجاد گروه هاى تدریس جاز در دانشگاه هاى ایران منجر به گشایش بعدى این پدیده در ایران مى شود.»
احتمالاً این گفته میرهادى همان طیف بسیار کوچک مخاطبان این سبک موسیقى را خطاب قرار مى دهد چرا که حتى در بین شنوندگان تقریباً حرفه اى موسیقى در ایران کمتر شناختى در این باره وجود دارد.
با این حال احتمالاً کسانى که شنیدن جاز را دوست دارند طالب خواندن درباره آن هم هستند و «کتاب جاز» که چند ماهى است وارد بازار شده اطلاعات خوبى در این باره ارائه و سبک هاى آن را معرفى کرده و از منابع بسیارى بهره برده است. کتاب جاز از ریشه هاى آن شروع کرده و بعد به بیشتر از ۲۰ سبک موسیقى جاز پرداخته، آنها را معرفى کرده، تفاوت سبک ها را با هم برشمرده و سرآمدان آن را شناسانده است و در حقیقت براى کسانى که مى خواهند درباره جاز علاوه بر گوش دادن به آثارش اطلاعاتى کسب کنند منبع خوبى است. درحالى که تقریباً اولین کتابى است که در ایران به طور مفصل به این نوع موسیقى پرداخته است.
• ترانه هاى کار
ریشه موسیقى جاز برگرفته از سنت هاى آمیخته به موسیقى قبیله اى منطقه آفریقاى غربى است. از زمانى که سرزمین هایى که ساحل عاج و ساحل طلا خوانده مى شوند ساحل برده نام گرفتند و تجارت برده رواج پیدا کرد و موجبات خلق موسیقى جاز را فراهم آورد. نیوشا بقراطى براى تصویرکردن آن دوران و اینکه چطور جاز اولیه به وجود آمد به بیان تاریخچه سیاسى، اجتماعى و اقتصادى مناطقى که بعدها تجارت برده در آن رواج پیدا کرد، همچنین نوع فرهنگ و موسیقى پرداخته و در بخش جداگانه اى قوانین بردگى را شرح داده است.
قوانینى که تاثیر مستقیم و بسیار عمیقى بر شکل گیرى و به وجود آمدن جاز داشته است. موسیقى براى ساکنان قاره سیاه هیچ گاه اسباب تمدد اعصاب، آرام بخشى یا تجمع نبوده بلکه براى نواخته شدن هر ملودى علت محیطى- اجتماعى خاص وجود داشته است. ترانه هاى کار در الگوسازى «جاز» نقش مهمى داشت. ترانه ها نوعى آزادسازى درونى و عملى خلاقانه به حساب مى آمد و این به تقویت حس موسیقایى و بداهه پردازى کمک بسیار مى کرد. ترانه ها به صورت دسته جمعى و با حضور یک خواننده رهبر که در حقیقت تکخوان گروه بود اجرا مى شد و مضمون اشعار با هم تفاوت زیادى داشت. اجراى بداهه اى و لحظه اى اشعار و بداهه نوازى در وزن و آهنگ اداى کلمات، حتى بداهه خوانى در قالب هاى شعرى، ریشه هاى نخستین بداهه نوازى در جاز معاصر به حساب مى آیند که با گذشت سال ها و دستیابى سیاهان به ساز جاى خود را به این فرم دادند.
• بلوز فراگیرتر از جاز
سبک «بلوز» از زیربناهاى پایه اى جاز و ژانر جداگانه اى از موسیقى عامیانه سیاهان ایالات متحده است اما به علت تکیه اساسى بر آواز و صوت انسانى و ترانه نسبت به جاز که تکیه اش بر جنبه نوازندگى است با برخوردارى از مزیت اجراى ساده و آسان تر زودتر از جاز فراگیر شد. نیوشا بقراطى بعد از توضیح درباره چگونگى به وجود آمدن سبک بلوز به بیان ویژگى هاى این موسیقى مى پردازد و با ارائه مثال هایى از اشعار به کار گرفته شده عناصر آن را برمى شمرد.
او در این کتاب مى گوید: دست زدن و پایکوبى متداول در آفریقاى غربى فرمول تکرار عبارات در بلوز و انتقال به جاز کلاسیک تغییر شکل آن از آوایى به سازى، موسیقى هاى مذهبى و سرودخوانى هاى کلیسایى از منابع تاثیرگذار بر جاز هستند.
نیو اورلئان زادگاه راستین این موسیقى عامیانه است و مولف به معرفى آن و بیان خصایص اجتماعى، تاریخى و جغرافیایى اش مى پردازد؛ شهرى که در آن با سیاهان رفتار سازگارترى داشتند و به بردگان اجازه داده مى شد تا شب هاى شنبه و یکشنبه در محلى از شهر که بعدها میدان کنگو نام گرفت با هم ملاقات کنند و در مراسم ترانه خوانى و رقص هاى گروهى گردهم آیند.
«ارکستر آنها را یک قوطى خالى کنسرو و یک بشکه خالى گوشت تشکیل مى دهد که با چوب دستى یا تکه هاى استخوان، همچون چوب درامز با ضربه زدن به آنها نواخته مى شود.
همراه با این موسیقى پیرمردان و پیرزنان ترانه هایى مى خوانند که با توجه به نوع تلفظ خاص و استفاده از حروف صدادار بسیار در آن به نظر آفریقایى خالص مى آید…» (صفحه ۵۱) نیوشا بقراطى عوامل تعیین کننده و موثر در شکل گیرى جاز را یک به یک برمى شمرد عواملى که حتى براى مخاطبان اسیر دیگر سبک ها نیز جالب است. اینکه سیاهان با آن وضعیت اقتصادى فاجعه آمیز خود چگونه به سازهاى گرانبهایى چون کلارینت، ترومپت و ترومبون که جزیى از موسیقى جاز هستند دسترسى پیدا کردند؟
شاید با بیان جنگ داخلى در سال ۱۸۶۵ تعداد زیادى از ادوات موسیقى متعلق به دسته هاى مارش نظامى در ایالت هاى لوییزیانا، مى سى سى پى، آلاباما، جورجیا و کارولیناى جنوبى به دلیل مستعمل شدن به دور انداخته شد و بردگان آنها را دوباره به کار گرفتند. سیاهان به موسیقى مارش علاقه مند شدند و تغییر شکل موسیقى سیاهان از مارش به «جاز» را مى توان در حدود سال ۱۸۹۰ تخمین زد. «این تحول و ارتقاى موسیقایى با کمک چند تغییر مهم در ساختار و نحوه اجراى دسته هاى موزیک محقق شد:
ضعیف کردن و صیقل زدن ریتم و وزن خشن موسیقى از یک سو به تحول ریتمیک این موسیقى کمک کرد و از سوى دیگر مجال دادن به نوازندگان براى بداهه نوازى فردى و همچنین بداهه نوازى جمعى اساس روند ملودیک موسیقى را از موزیک مارش به «جاز» مبدل کرد.» (ص ۵۷)
• سلاطین جاز
فصل بعدى کتاب درباره پیشگامان جاز است. کسانى که دست کم در تکنیک نوازندگى این سبک را ارتقاى بسیار دادند. هنرمندانى مثل «مانوئل پرز»، «جان رابیشو»، «بادى بولدن»، «فردى کپارد» و «کیدى اورى» که در حقیقت نوازندگى این موزیسین ها بود که دوران اولیه جاز را شاخص کرد.
البته آنچه که ما امروز از این سبک مى شناسیم به دلیل تلاش ها و خلاقیت هاى چهره هاى درخشانى مثل «لویى آرمسترانگ»، «سیدنى بشت»، «جلى رول مورتون» و چند نفر دیگر است که چهره «نیو اورلئان جز» را از حالت فرمى خام به ژانرى پخته مبدل کردند. اما در این میان «بادى بولدن» از معروفیت عمومى بیشترى نسبت به دیگران برخوردار است. او نخستین کسى است که در تاریخ جاز از سوى مستمعان لقب سلطان را دریافت کرد. او حتى یک نت هم نمى توانست بخواند ولى تکنیک نوازندگى خیره کننده اى داشت و نخستین کسى بود که اصلى ترین درون مایه هاى «جز کلاسیک» را به طور روشن در موسیقى خود متبلور کرد.
«جوزف کینگ الیور»، «آرمند پایرون»، «فرانک دوسن»، «بانک جانسون»، «جک کرى»، «پاپا مات کرى»، «کینگ الیور» و دیگران هم بودند که تاثیر بسیارى بر این سبک داشتند. بعدها جاز از مزرهاى نیو اورلئان فراتر رفت و کم کم در سراسر آمریکا رواج پیدا کرد.
«این سبک در دهه ۱۹۲۰ دوران فراگیرشدن خود را پشت سر گذاشت و شاید هم به همین دلیل است که با شنیدن موسیقى جاز حتى امروز نیز هر کس بى اختیار خیابانى خیس را در شبى تاریک در نظر مى آورد که تلالوى چراغ هاى چشمک زن بر روى زمینش نقش بسته است،…» (ص ۸۷) در دهه هاى بعد این سبک کاملاً به یک موسیقى آکادمیک و پویا تبدیل شد و از فرم عامیانه خود به مفهوم خیابانى بودن فاصله گرفت و به دنبال آن سبک هاى مختلفى با ریشه جاز به وجود آمدند.
سبک هایى که هریک با دست زدن به تجربه اى جدید لباسى نو بر تن این قالب موسیقى کردند. مولف کتاب جاز ۲۱ سبک را برشمرده، مهمترین خوانندگان و نوازندگان آنها را معرفى کرده و ویژگى هاى هریک را توضیح داده است. بخش سبک شناسى کتاب با نگاهى گذرا به تاریخ جاز آغاز مى شود و سپس با بررسى جز آوازین، رگتایم، نیواورلئان جز، کلاسیک جز، تقاطع جز- بلوز، پیانو بلوز و… ادامه مى یابد و با لاتین جز پایان مى یابد.
نیوشا بقراطى ادامه جدول موزیسین هاى هر سبک را با تفکیک سازهایشان گنجانده و کتاب را با عکس هایى از بزرگان این سبک به پایان مى برد ما با دیدن عکس ها بى اختیار خیابانى خیس در شبى تاریک را در نظر مى آوریم…
Related posts: